Mühazirəni hazırladı –
Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti,
sənətşünaslıq namizədi Cəmilə Həsənova.
Mühazirəni təqdim edir müəllif.

 

 

«Koroğlu» operası Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığının, həqiqətən də ən yüksək zirvəsidir. Sözün əsil mənasında, şedevr sayılan bu əsərdə bəstəkar Azərbaycan xalqının qüdrətini, qürurunu, igidliyini və qalibiyyət əzmini musiqi vasitəsilə ifadə etmişdir ki, həmin mövzu bu gün də çox müasir və aktualdır. Opera yarandığı gündən az bir zaman ərzində Azərbaycan xalqının məhəbbətini qazanmış, eyni zamanda, Azərbaycan incəsənətinin inkişafında yeni bir mərhələ olmuşdur.

Ü.Hacıbəyovun bu operası milli musiqi yaradıcılığının zəngin ənənələri ilə sıx bağlı olub, onları müasir bəstəkarlıq formaları ilə qovuşdurmuşdur.

«Koroğlu» operasında bəstəkar xalqın öz azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə mövzusunu realistcəsinə, dərindən açmağa müvəffəq olmuş, parlaq, həqiqi xəlqi obrazlar yaratmışdır.

Ü.Hacıbəyov özü bu opera üzərində işi haqqında yazırdı ki, müasir musiqi mədəniyyətinin nailiyyətlərindən istifadə edərək, milli opera yaratmaq üçün elə bir üslubu əxz etmişdir ki, xalqla onun başa düşdüyü dildə danışa bilsin. Buna görə də, təbii ki, bu operanı xalq musiqi ruhu ilə canlandırmaq vacib idi. Məhz bu səbəbdən, böyük bir dühanın məhsulu olan «Koroğlu» operası öz musiqi dilinə görə, bədii xüsusiyyətlərinə görə cəsarətli novator bir əsər kimi diqqəti cəlb edir.

«Koroğlu» operasının əsasını xalqın azadlıq mübarizəsinə, XVI – XVII əsrlərdə kəndli hərəkatına həsr olunmuş eyniadlı aşıq dastanının motivləri təşkil edir.

Bu dastanın bir çox variantları mövcuddur və o, nəinki Azərbaycanda, həmçinin Türkiyədə, Zaqafqaziya və Orta Asiya ölkələrində də geniş yayılmış və populyarlaşmışdır.

Üzeyir Hacıbəyovun yozumunda bu mövzu böyük ictimai – sosial məna və müasir səslənmə kəsb etmişdir. Bəstəkar xalqın məhz tarixini əks etdirən bir opera yaratmışdır. Musiqidə xalqın daim qaranlıqdan işığa doğru can atması , eyni zamanda, onun real qələbə sevinci öz əksini tapmışdır.

Librettonun poetik mətni M.S.Ordubadiyə məxsusdur. Libretto üzərində, həmçinin ədəbiyyatçı H. İsmayılov çalışmışdır. Ü.Hacıbəyov özü də operanın ədəbi mətninin yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir. Diqqətəlayiqdir ki, libretto və musiqi paralel yaradılmışdır.

«Koroğlu» operasının dramaturji əsasını iki əks qüvvənin – bir tərəfdən xalqın, digər tərəfdən isə yerli feodalların mübarizəsi təşkil edir. Operanın dramaturgiyasının inkişafı xalqın istismarçılara qarşı yüksələn mübarizəsi və Vətənin düşmənləri üzərində qələbəsi ilə bağlıdır.Beləliklə, tarixin hərəkətverici qüvvəsi olan xalq operanın əsas ideyasını müəyyən edən fəal qüvvə kimi göstərilir. Bu da əsərin dərin xəlqiliyinin təcəssümüdür.

«Koroğlu» epik operadır. Burada monumental, kütləvi xor və rəqs səhnələrində kəndlilərin surəti öz geniş əksini tapır. Ü.Hacıbəyov məntiqi ardıcıllıqla xanların zülmündən cana doyan xalqın qəzəbinin coşmasını, onun psixologiyasının və əhval ruhiyyəsinin dəyişməsini, qorxu altında əzilən bir kütlədən Çənlibel qalasında azad həyatı tərənnüm edən mübariz qüvvəyə çevrilməsini göstərir.

Operada xalq obrazının təcəssümü üçün xorlardan geniş istifadə olunmuşdur. Birinci xor səhnəsindən başlayaraq, sonuncuya kimi bəstəkar mübarizə aparan kəndlilərin obrazını hərtərəfli şəkildə yaratmış, musiqidə onların iztirablarını, tədricən artan etirazını, məğrur, igid surətlərini təsvir etmişdir. Operanın zirvəsini isə «Çənlibel» xoru təşkil edir. Bu, gözəl, möhtəşəm bir musiqi tablosu olub, azadlıqsevər Azərbaycan xalqının əyilməz iradəsini böyük bədii qüvvətlə açıb göstərir.

Xalqın qəhrəmani obrazı xüsusilə Uvetrürada öz təcəssümünü tapmışdır. «Koroğlu» operasının Uvertürası əsərin əsas ideyasını əks etdirən simfonik lövhədir. Burada xalq obrazını səciyyələndirən ən parlaq mövzular cəmlənmişdir. Onu da deyək ki, «Koroğlu» Uvertürası bu gün Azərbaycan xalqı üçün azadlıq himninə çevrilmişdir.

Operanın yaddaqalan simfonik epizodlarından biri də III pərdənin antraktıdır ki, burada dağların başında məğrur dayanan Koroğlunun Çənlibel qalası təsvir olunur.

Operadakı rəqslər də hadisələrin üzvi tərkib hissəsi kimi, iştirakçıların əhval – ruhiyyəsini və emosiyalarını əks etdirir. Bəstəkar məhz xalqın qəhraman simasını səciyyələndirmək üçün «Yallı», «Cəngi» kimi rəqslərdən istifadə edərək, Azərbaycan xalqının həyatsevər və mərd xarakterini musiqidə canlandırmışdır.

Əsərin əsas personajlarının: Rövşən – Koroğlu, Nigar, Həsən xan və başqalarının surətləri hərtərəfli göstərilmişdir.

Əsərin qəhrəmanı Koroğlu yenilməz qüvvəyə, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik bir şəxsiyyətdir. O, xalq hərəkatının başçısı, mərd, igid sərkərdə və aşıqdır. Onun adı xalqın dilində əfsanəyə çevrilmişdir.Qədim dövrlərdən bəri xalq Koroğlunun cəngisinin sədaları altında döyüşə getmişdir. Odur ki, Koroğlu xalqın simvoluna, onun arzu və istəklərinin ifadəçisinə çevrilmişdir.

Koroğlu obrazı tədricən və dinamik şəkildə açılır. Əvvəldə onun mübarizəyə ehtiraslı çağırışı öz əksini tapır, daha sonra o, gözümüz qarşısında qorxmaz, cəsur bahadır kimi canlanır.

Koroğlu həm də bir xalq nəğməkarı – aşıqdır, buna görə də musiqidə aşıq üslubu qabarıqdır və Koroğlunun aşıq mahnıları bunun ən bariz nümunəsidir.

Koroğlu qəhrəman və aşıq kimi göstərən müəllif onun lirik hisslərinin, Nigara olan məhəbbətinin tərənnümünə də mühüm yer vermişdir. Koroğlunun lirik ariyası dərin mənası və səmimiliyi ilə dinləyicinin qəlbinə təsir etməklə yanaşı, Koroğlu obrazına yeni cizgilər gətirir. Nigara məhəbbəti onu xalqın yolunda hünər, rəşadət göstərməyə ilhamlandırır.

Nigar obrazı isə öz həqiqi, real cizgilərinə və zərifliyinə görə bəstəkarın yaratdığı qadın obrazları qalereyasında önəmli yer tutur.

Nigar Koroğlunu dərin məhəbbətlə sevən bir qızdır. O, həm də onun səsur, qorxmaz məsləkdaşı, xanların zülmünə qarşı haqq səsini ucaldan mübarizə yoldaşıdır.

Operadakı Həsən xan isə despotizmin zülmün təcəssümüdür və musiqidə onun qəzəbli, zülmkar, özündən razı, hökmran obrazı parlaq və lakonik boyalarla təsvir olunmuşdur. Xüsusilə Həsən xanın ariyası operanın ən yaxşı vokal partiyalarından biri olub, öz müdhişliyi və qəddarlığı ilə dinləyicini heyrətləndirir.

Əsərin personajları arasında Təlxək öz ikili rolu ilə seçilir. Bir tərəfdən o, Koroğlunun tutulması üçün təklif verir; bir nəfər tərəfindən Koroğlunun Qıratının oğurlanmasını məsləhət gorur. Bununla da xanlara kömək edir. Digər tərəfdən isə o, saray əyanlarını ələ salıb gülür. Təlxəyin məzəli mahnısı operadakı hadisələrin inkişafında mühüm yer tutur və dönüş nöqtəsinə çevrilir.

«Koroğlu» operası ilk dəfə 1937 – si ildə istedadlı Azərbaycan rejissoru İsmayıl Hidayətzadə tərəfindən Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. Dekorasiyalar rəssam Rüstəm Mustafayevə məxsus idi. İlk tamaşaya Üzeyir Hacıbəyov özü dirijorluq edirdi.

Koroğlu rolunun ilk ifaçısı görkəmli Azərbaycan müğənnisi Bülbül olmuşdur. O, demək olar ki, ömrünün sonuna kimi – 25 ilə yaxın bir müddətdə bu mürəkkəb rolda çıxış edərək, böyük bədii əhəmiyyətə malik bir obraz yaratmışdır.

İlk tamaşada, həmçinin, G.İsgəndərova – Nigar, M.Bağırov – Həsən xan, Q.İsgəndərov – Təlxək, H.Hüseynov – Həmzə bəy, Q. Almaszadə – rəqqasə rollarında çıxış etmişlər.

Sonrakı illərdə də «Koroğlu» operasında yaddaqalan obrazlar yaratmış müğənnilərdən L. İmanovun (Koroğlu) F.Əhmədovanın, F.Qasımovanın (Nigar) və başqalarının adını çəkmək olar.

Hal – hazırda da «Koroğlu» operası səhnədə oynanılır, onun gənc, istedadlı ifaçıları yetişir.

Bəstəkarın bədii fikrinin açılmasında görkəmli Azərbaycan dirijoru Niyazinin böyük rolu olmuşdur. Dirijorlardan Əşrəf Həsənov «Koroğlu» operasının maraqlı ifaçılıq təfsirini vermişdir, Rauf Abdullayev, Cavanşir Cəfərov, Yalçın Adıgözəlov kimi dirijorların ifasında «Koroğlu» öz səhnə həyatını yaşamaqdadır.

Onu da deyək ki, «Koroğlu» operası müxtəlif səhnələrdə, müxtəlif dillərdə tamaşaya qoyulmuşdur: Azərbaycan, rus, erməni, türkmən, özbək dillərində opera Moskvada (1939, 1959), Təbrizdə (1941), Aşqabadda (1939), İrəvanda (1942), Daşkənddə (1950) oynanılmış, tamaşaçıların böyük rəğbətini qazanmışdır. Əsər 1940 –ci ildə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. «Koroğlu» operasının əhəmiyyətindən danışarkən, onu yalnız milli mədəniyyətin çərçivələri ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. XX əsrdə Azərbaycanın mütərəqqi bədii fikrinin axtarışları sayəsində meydana gəlmiş

«Koroğlu» operası bu gün dünya musiqi xəzinəsinə daxil olmuş milli və bəşəri dəyərə malik bir sənət əsəridir. XXI əsrdə də «Koroğlu» bizi öz bədii keyfiyyətləri, qeyri – adi mütənasib forması, klassik aydınlığı ilə heyrətləndirir və yəqin ki, hələ neçə illər, əsrlər boyu musiqimizin şah əsəri olaraq, səhnələri bəzəyəcək.